تحول فقه با ورود هوش مصنوعی
تحول فقه با ورود هوش مصنوعی به میدان پژوهش / فقه سنتی چگونه با هوش مصنوعی هم‌افزا می‌شود؟
گفت‌وگو تفصیلی با بهروز مینایی مشاور و دستیار مدیر حوزه‌های علمیه کشور در امور هوش مصنوعی، فناوری اطلاعات و فضای مجازی صورت پذیرفت که در ادامه به مشروح مصاحبه پرداخته می‌شود.
سوال: سؤال اول این است که اصلاً چرا و چگونه حوزه علمیه باید به موضوع هوش مصنوعی وارد شود؟ مگر حوزه علمیه در زمینه فقه، اصول، تبلیغ و اخلاق فعالیت ندارد و هوش مصنوعی به این مسائل چه ارتباطی دارد؟
مینایی: اگر بخواهیم به طور ساده به این پرسش پاسخ دهیم، می‌توان گفت که حوزه علمیه در طول تاریخ خود، همواره در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی و اجتماعی نقش‌آفرینی کرده است. اکنون با ظهور فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی، این سؤال مطرح می‌شود که چرا حوزه علمیه نباید در این عرصه ورود کند؟در واقع، حوزه به‌عنوان یک نهاد علمی و دینی باید همگام با تحولات علمی و فناوری پیش برود. هوش مصنوعی نه‌تنها در زمینه‌های علمی و پژوهشی، بلکه در عرصه‌های فرهنگی و دینی نیز تأثیرگذار است. به همین دلیل لازم است که حوزه نسبت به این فناوری جدید توجه داشته باشد و جایگاه خود را در مواجهه با آن روشن کند
سوال: در این زمینه، شما به‌عنوان مشاور و دستیار آیت‌الله اعرافی، رئیس حوزه‌های علمیه، چه اقداماتی در این راستا انجام داده‌اید؟
مینایی: در واقع، ما در این چند سال اخیر در چهار ضلع اصلی به این موضوع پرداخته‌ایم. نخستین ضلع، ضلع راهبردی است. در این بخش، ما بررسی کرده‌ایم که هوش مصنوعی چه تأثیری بر برنامه‌های راهبردی حوزه خواهد گذاشت؟به‌عنوان‌مثال، سندهای راهبردی حوزه که برای برنامه‌ریزی‌های بلندمدت طراحی شده‌اند، اکنون باید بازنگری شوند و هوش مصنوعی در آن‌ها موردتوجه قرار گیرد. ما باید بدانیم که این فناوری می‌تواند چه الزاماتی برای مأموریت‌های حوزه ایجاد کند و چگونه می‌توان آن را در آموزش، پژوهش، تبلیغ و تهذیب به کار گرفت. این یک بحث کلان است که نیاز به تدوین سندهای جدید و برنامه‌های راهبردی دارد.
سوال: این که حوزه به‌صورت راهبردی به هوش مصنوعی نگاه کند، بسیار جالب است. اما آیا این تأثیرات فقط محدود به برنامه‌ریزی‌های راهبردی هستند، یا حوزه باید در سطح گفتمان‌سازی و آگاهی‌بخشی به جامعه نیز فعالیت داشته باشد؟
مینایی: دقیقاً! این سؤال بسیار مهم است. ضلع دوم ما که در سال‌های اخیر بیشتر به آن پرداخته‌ایم، ضلع گفتمان‌سازی است. در واقع، حوزه باید آگاهی لازم را در میان حوزویان و عموم مردم نسبت به هوش مصنوعی ایجاد کند. این بخش از فعالیت‌ها، به‌نوعی مقدم بر سایر اقدامات است.رهبر معظم انقلاب در سخنان خود بارها به عصر اینترنت، هوش مصنوعی و کوانتوم اشاره کرده‌اند و بر ضرورت استفاده از ابزارهای نوین تأکید داشته‌اند. باید مردم و حوزویان نسبت به این فناوری‌ها آگاهی پیدا کنند و بدانند که این فناوری‌ها تهدیدی برای جایگاه فقیه یا مرجع نخواهند بود، بلکه می‌توانند به‌عنوان ابزارهای توانمندساز در خدمت جامعه دینی قرار بگیرند.
تحول فقه با ورود هوش مصنوعی
سوال: این نکته که هوش مصنوعی تهدیدی برای جایگاه فقیه یا مرجع نباشد، مسئله‌ای بسیار حساس است. بسیاری از افراد نگران‌اند که شاید هوش مصنوعی بتواند جایگزین فقیه و مراجع در تصمیم‌گیری‌های دینی شود. شما در این زمینه چه نظراتی دارید؟
مینایی: بله، این نگرانی به‌ویژه پس از گسترش هوش مصنوعی مولد در انتهای سال ۲۰۲۲ بیشتر شده است. در آن زمان، ما در حوزه با نگرانی‌هایی مواجه شدیم که آیا هوش مصنوعی قرار است جایگزین مراجع و فقها شود؟در همین راستا، ما همایش «هوش مصنوعی و علوم اسلامی» را در سال ۱۳۹۹ برگزار کردیم تا این دغدغه‌ها را رفع کنیم. یکی از اقدامات ما در این همایش این بود که به روشنگری پرداخته و موضع صحیح حوزه را نسبت به این فناوری مشخص کنیم. هدف ما این بود که هوش مصنوعی به‌عنوان ابزار و دستیار در کنار فقیه عمل کند، نه اینکه جایگزین آن شود.
سوال: باتوجه‌به تغییرات گسترده‌ای که هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف ایجاد کرده است، آیا به نظر شما این فناوری می‌تواند به‌عنوان ابزار در مشاغل حوزوی مانند فقه و حقوق اسلامی به کار گرفته شود؟
مینایی: قطعاً. در واقع، هوش مصنوعی توانمندی‌های زیادی برای تحلیل داده‌ها و پردازش اطلاعات در اختیار قرار می‌دهد که می‌تواند به پژوهشگران و فقیهان کمک کند. به‌عنوان‌مثال، در فقه و حقوق اسلامی، استفاده از کلان‌داده و تحلیل‌های سنتی می‌تواند موجب دقت بیشتر در استنباط فتاوا و تصمیم‌گیری‌های شرعی شود.هوش مصنوعی در ضلع سوم یعنی هوش مصنوعی به‌مثابه ابزار و تکنیک می‌تواند به فقیه و مجتهد کمک کند تا داده‌های کلان را تحلیل کرده و به نتایج دقیق‌تری برسد. در واقع، این فناوری به‌جای تهدید، به‌عنوان ابزار توانمندساز عمل خواهد کرد.
سوال: به نظر می‌رسد که آینده هوش مصنوعی در حوزه علمیه باید بادقت و توجه خاصی بررسی شود. در پایان، چه توصیه‌ای برای حوزویان و مسئولین حوزه در خصوص هوش مصنوعی دارید؟
مینایی: توصیه من این است که حوزویان باید بادقت و آگاهی کامل نسبت به هوش مصنوعی برخورد کنند. به‌جای ترس و نگرانی از این فناوری، باید آن را به‌عنوان فرصتی برای ارتقاء و توانمندسازی در نظر بگیرند. همچنین، ضروری است که گفتمان‌سازی صحیحی در این زمینه انجام شود تا نگرانی‌ها از بین برود و جایگاه هوش مصنوعی در ساختار حوزه به‌درستی مشخص شود. حوزه باید همگام با تحولات فناوری حرکت کند تا بتواند در آینده نیز نقشی مؤثر و پیشرو در جهان اسلام ایفا کند.
سوال: هوش مصنوعی چگونه می‌تواند به پژوهش‌های فقهی و فلسفی کمک کند؟
مینایی: هوش مصنوعی به‌طورکلی می‌تواند توانمندی‌های بی‌سابقه‌ای در پژوهش‌های فقهی و فلسفی ایجاد کند. یکی از مهم‌ترین امکاناتی که هوش مصنوعی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد، جستجوی معنایی است. درگذشته، برای جستجوی مطالب مرتبط با یک موضوع خاص، پژوهشگر مجبور بود که به جستجوی لفظی و در یک‌زبان خاص بپردازد. اما امروز با استفاده از هوش مصنوعی، جستجو دیگر محدود به یک‌زبان خاص نیست و می‌توان به‌راحتی به متون به زبان‌های مختلف از جمله عربی، فارسی و انگلیسی دسترسی داشت و اطلاعات موردنیاز را استخراج کرد.
